(Çin Halk Cumhuriyeti’nin kendi çıkarlarını ve komünist doktrini her şeyden üstün tutmasının bedelini en çok Doğu Türkistanlılar ödüyor. Uygur Türklerinin önde gelen akademisyenleri önce Çin hükümeti tarafından desteklendi, sonra da hepsi tutsak edildi. Bunun en çarpıcı örneklerinden biri Hüsenjan Esker. Başta finans olmak üzere çeşitli alanlarda 40’tan fazla sözlük yazan Hüsenjan Esker, 2019 yılında tutuklanarak hapse gönderildi bir yıl hapis yattıktan sonra ev hapsi şartı ile bırakıldı.
Hüsenjan Esker, Türkçe sözlük denilince akla ilk gelen isim olan Kaşgarlı Mahmut’un izinden gidenlerden.Onun hayat hikayesi Amerikalı akademisyen Darren Byler tarafından kaleme alındı ve SupChina.com adresinde yayınlandı. Hüsenjan Esker’in başına gelenler, Çin Komünist Partisi’nin kendi çıkarları ve menfaatleri uğruna insanlara önce nasıl destek verip sonra da onları tutsak ettiğini en çarpıcı bir biçimde ortaya koydu. Darren Byler, kız kardeşi Gulruy ile görüşerek yazdığı makalesine göre, Hüsenjan Esker bütün ömrünü Uygur halkının aydınlanmasına feda etti. Özellikle 2000 yıllardan itibaren Doğu Türkistan’da eğitim dilinin Uygurcadan Çinceye dönmesi ile onun üstlendiği rol daha da kritik hale geldi. Doğu Türkistan Etnik Dil Komitesi’nde görev yaparken, Uygurcanın son dönem gelişmelere uyum sağlamasına büyük katkı sağladı. Eski sözlüklerde yer alan ancak artık karşılıkları bulunmayan veya teknolojik gelişmelerle ihtiyaç duyulan alanlarda alternatif kelimeler geliştirdi. Lokal televizyonlarda programlar yaparak insanları bilgilendirdi ve bütün bunları yaparken hiçbir gayri kanuni işe bulaşmadı. Öğrencilik dönemlerinde ve gençlik yıllarında yaptıklarını göstermekten çok hoşlanmayan ve her zaman mütevazi bir hayat sürdüren Hüsenjan Esker’in ailesi bile onun yaptığı işlerin önemini çok sonradan anladı. Kız kardeşi Gulruy, bir gün ailesi ile kitapevine gittiğinde eşi ona bir sözlükte yazar olarak kardeşinin ismini gösterdi. Sonra diğer sözlüklere de baktığında neredeyse hepsinin kardeşi tarafından yazıldığını gördü. Bu şaşkınlığını ve heyacının kardeşine anlattığında sadece mütevazı bir tebessümle karşılaştı. Hüsenjan, kız kardeşinin de okuması için büyük çaba ve destek verdi.
Doğu Türkistan’da her şeyin değişmeye başladığı dönem özellikle 2017 yılından sonra Uygur Türklerinin birer ikişer ortalıktan kaybolup kamplara gönderildiği dönem Hüsenjan ve ailesi için de zor günlerin başlangıcı oldu. Yurtdışında bulunan kardeşi Gulruy, Hüsenjan’ın tutuklanıp götürüldüğünü 2019 yılında öğrendi. Abisinden haber alamadığı her gün Gulruy için kabusa dönüştü. 2017 yılından itibaren Doğu Türkistan’daki yakınları ile irtibat kuramadığı için Hüsenjan’ın götürüldüğünü çok sonradan öğrenebildi. 2019 yılının Ocak ayında eve polis ile birlikte gelen Hüsenjan, kıyafetlerini ve ilaçlarını eşinden istedikten sonra gitti ve bir daha kendisinden haber alınamadı. Gulruy’un yeğeni de bir süre sonra alınıp götürüldü.
Gulruy’a göre abisinin götürülmesindeki sebeplerin başında onun Doğu Türkistan’daki yer isimlerine dair sözlük hazırlaması geldi. Çünkü orada bir çok yer ismi aynı zamanda Uygurların bağımsızlık düşüncesini çağrıştırıyordu. Mahmut Kaşgarlı’dan sonra en kapsamlı sözlüğü yazan Hüsenjan’ın tek amacı Uygurlara hem Çinceyi öğretirken hem de Çinlilerin sosyal dünyası ile Uygurların sosyal dünyasının eşit olduğunu göstermekti. Hüsenjan Esker, yaklaşık bir ay önce ev hapsinde kalmak şartı ile serbest bırakıldı. Geçen bir yıllık süre içinde nerede kaldığı tam olarak bilinemedi. Bugün bir dönem çalıştığı Etnik Diller Komitesi’nin de adı değişti ve Tercümanlık Bürosu oldu.
